Η ΑΡΧΑΙΑ ΠΟΛΗ
Η αρχαία Αιανή ταυτίζεται με την πόλη που αναπτύσσεται στα επάλληλα πλατώματα ενός λόφου με το χαρακτηριστικό όνομα Μεγάλη Ράχη.Έχουν ανασκαφεί τρία μεγάλα δημόσια κτήρια και πολλές ιδιωτικές κατοικίες με πλούσια ευρήματα.Τα κτήρια,με τις συμβατικές ονομασίες Μεγάλοι Δομοί και Στωικό Κτήριο,χαρακτηρίζονται από χώρους με στοές,ενώ παρά τη διαρπαγή,ιδιαίτερα των μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών,διασώζουν κομμάτια από ζωγραφιστές υδροροές,δωρικά και ιωνικά κιονόκρανα,καθώς και σφονδύλους ημικιόνων.Αυτά προϋποθέτουν την ύπαρξη πρώτου ορόφου και μαρτυρούν τη μεγαλοπρέπεια και τη σωστή αρχιτεκτονική οργάνωση του χώρου.
Το λεγόμενο Στωικό Κτήριο του μεσαίου πλατώματος ερμηνεύεται πιθανότατα ως αρχαία αγορά.Στην αυλή του τρίτου κτηρίου στο κορυφαίο πλάτωμα αποκαλύφθηκε τεράστια κυκλική δεξαμενή λαξευμένη στο βράχο,η οποία με την περισυλλογή του βρόχινου νερού συνέβαλλε στην υδροδότηση της πόλης.Οι πρωιμότερες οικοδομικές φάσεις των παραπάνω κτηρίων ανέρχονται στιε αρχές του 5ου αι. π.χ. Και συνεχίζονται αδιάλειπτα ως τα υστεροελληνιστικά χρόνια,οπότε η πόλη εγκαταλείπεται,μάλλον ειρηνικά,και μετατοπίζεται σε άλλο χώρο,προφανώς με την επικράτηση των Ρωμαίων.
Οι χώροι των οικιών σε ορισμένες περιπτώσεις κατανέμονται,λόγω της κλίσης του εδάφους,σε διαφορετικά επίπεδα.Σκάλες με λίθινα σκαλοπάτια οδηγούν στα πάνω δωμάτια,ένω συγχρόνως στην πίσω πλευρά διαμορφώνονται υπόγεια.Τα σπίτια διέθεταν μικρές αυλές,δωμάτια με εστίες,αποθηκευτικούς χώρους με πιθεώνες και δωμάτια-εργαστήρια με λίθινους χειρόμυλους στις γωνίες.Επισκέψιμες είναι οι οικίες με τα συμβατικά ονόματα Σπίτι με Πιθάρια,Σπίτι με Σκάλες και Σπίτι με Αγνύθες,οι οποίες χρονολογούνται στα ελληνιστικά χρόνια (300-100 π.χ.).
Η πόλη είχε άμεσες πολιτιστικές και εμπορικές σχέσεις με τον υπόλοιπο ελληνισμό.Παράλληλα,λειτουργούσε αυτόνομα με δικά της εργαστήρια μεταλλοτεχνίας,κοροπλαστικής και κεραμεικής.
Η αποκάλυψη δημοσίων και ιδιωτικών οικοδομημάτων διαμορφώνει την εικόνα μιας οργανωμένης πόλης ήδη από τα υστεροαρχαϊκά και κλασικά χρόνια(αρχές 5ου -4ος αι. π.χ.,ενώ και ο 6ος αι. Αντιπροσωπεύεται με κεραμεικά ευρήματα),γεγονός που τεκμηριώνει την άποψη μας ότι υπήρχαν ακμαίες και οργανωμένες πόλεις στην Άνω Μακεδονία πολύ πριν την ενοποίηση του μακεδονικού ελληνισμού από τον Φίλιππο Β’,στον οποίο οι ιστορικοί απέδιδαν την ίδρυση των πρώτων πόλεων-ατικών κέντρων.Παράλληλα η αποκάλυψη αρχαϊκών κέντρων και κλασικών επιγραφών επιβεβαιώνουν τη χρήση του γραπτού λόγου και αποδεικνύουν ότι μέχρι τώρα έλλειψη πρώιμων επιγραφών οφειλόταν στην περιορισμένη και μη συστηματική ανασκαφική έρευνα της μακεδονικής γής.
ΜΕΓΑΛΟΙ ΔΟΜΟΙ
Ανατολικά του πλατώματος, όπου βρίσκεται το Στωικό Κτήριο, σε ένα κατώτερο πλάτωμα ήρθε στο φως ένα άλλο, δημόσιου χαρακτήρα, κτήριο της αρχαίας Αιανής. Το κτήριο χρονολογείται από τα υστεροαρχαϊκά και κλασικά χρόνια, ενώ σε μεταγενέστερες φάσεις κατασκευάστηκαν πάνω άλλα οικοδομήματα. Το κλασικό οικοδόμημα αποτελείται από ανισόπεδους ορθογώνιους χώρους, οι οποίοι ακολουθούν την κλίση του εδάφους, και έναν στωικό χώρο. Ο τοίχος της στοάς έχει πλάτος 1,70μ. και μήκος 20μ., ενώ μπροστά του βρίσκονται οι βάσεις 5 πεσσοκιόνων. Οι διάφορες οικοδομικές φάσεις διακρίνονται από τη διαφοροποίηση της τοιχοποιίας. Παρατηρούμε μεγάλους γωνιόλιθους και πολυγωνική τοιχοδομία. Πλήθος οστράκων ερυθρόμορφων αγγείων, πολλά από τα οποία ανάγονται χρονολογικά στο α΄ μισό του 5ου αι. π.Χ., προσφέρουν το ανώτερο όριο κατασκευής του κτηρίου, το οποίο πρέπει να τοποθετηθεί στον 5οαι. π.Χ. Η αποκάλυψη δημόσιων και ιδιωτικών οικοδομημάτων διαμορφώνει την εικόνα μιας οργανωμένης πόλης ήδη από τα υστεροαρχαϊκά και κλασικά χρόνια, γεγονός που τεκμηριώνει την άποψη μας ότι υπήρχαν ακμαίες και οργανωμένες πόλεις στην Άνω Μακεδονία πολύ πριν την ενοποίηση του μακεδονικού βασιλείου από τον Φίλιππο Β΄.
Οι μεταγενέστερες οικοδομικές φάσεις χαρακτηρίζονται από την επίσης προσεγμένη τοιχοδομία και από τη χρήση εν μέρει των κλασικών τοίχων σαν υποθεμελίωση. Σε έναν από τους μεγάλους ορθογώνιους χώρους του κλασικού κτηρίου αποκαλύφθηκαν μεταγενέστεροι φούρνοι με αλλεπάλληλες οικοδομικές φάσεις.
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα κινητά ευρήματα από το χώρο της οικίας των μεγάλων δόμων. Ανάμεσα σε αυτά βρίσκεται ένα μελαμβαφές αττικό σκυφίδιο με εγχάρακτο στη βάση του το όνομα «ΘΕΜΙΔΟΣ» καθώς και τμήμα κεραμίδας που φέρει εγχάρακτη επιγραφή σε τέσσερις σειρές (ΑΡΚΑΠΟΣ/ΕΡΙΑ/ΗΗΗ ΔΔΔΔΔ/ΔΔΠΙΙΙ, πρόκειται για έναν λογαριασμό σε αττικό ακροφωνικό σύστημα που σημαίνει πιθανότατα πως τα μαλλιά του Αρκάπου ζύγιζαν 350 και κόστιζαν 28). Τα δύο αυτά ευρήματα βρέθηκαν μαζί με ένα πλήθος εισαγμένων αγγείων αλλά και αγγείων τοπικών εργαστηρίων.
ΣΠΙΤΙ ΜΕ ΑΓΝΥΘΕΣ
Η τελευταία επισκέψιμη ιδιωτική κατοικία της αρχαίας πόλης της Αιανής είναι η λεγόμενη «Οικία με τις αγνύθες». Βρίσκεται σε ένα χαμηλότερο πλάτωμα στα ΝΑ της «Οικίας με τις σκάλες». Στο συγκεκριμένο πλάτωμα εντοπίστηκαν τουλάχιστον δύο χώροι κατοικιών, ανάμεσα στις οποίες υπάρχει να στενό δρομάκι, πλάτους 2μ. περίπου. Κάτω από το δρόμο αυτό υπάρχει αποχετευτικός αγωγός.Η ονομασία «Σπίτι με τις αγνύθες» οφείλεται στο μεγάλο αριθμό αγνύθων που βρέθηκαν σωριασμένες στην πίσω υπόγεια πλευρά της νότιας κατοικίας. Οι αγνύθες, που χρησιμοποιούνταν σαν υφαντικά βάρη, είχαν διάφορα σχήματα: πυραμίδας, κόλουρου κώνου, κυκλική αρτόσχημη.
ΚΤΗΡΙΟ ΜΕ ΔΕΞΑΜΕΝΗ
Ένα από τα σημαντικά κτήρια, δημόσιου χαρακτήρα, που αποκαλύφθηκαν στον επιβλητικό λόφο της Μεγάλης Ράχης και ανήκουν στην αρχαία πόλη της Αιανής, είναι το μεγάλο οικοδόμημα στην αυλή του οποίου ανασκάφηκε μεγάλη κυκλική Δεξαμενή. Το κτήριο βρίσκεται στο νότιο κορυφαίο χώρο του λόφου, όπου ανιχνεύθηκαν τα λαξεύματα που έγιναν πάνω στο φυσικό βράχο για τη θεμελίωση των τοίχων. Πρόκειται για ένα σχεδόν ορθογώνιας κάτοψης κτίσμα, η αυλή του οποίου, όπου και η δεξαμενή, ήταν στρωμένη με βότσαλα, κάθετα τοποθετημένα κεραμιδάκια και κουρασάνι (κονίαμα από τριμμένο κεραμίδι, άμμο και ασβέστη).
Η κυκλική δεξαμενή έχει βάθος 8,5μ. και στο κατώτερο τμήμα της, διαμέτρου 4,5μ., και σε ύψος περίπου 2μ. σώζεται η αρχική της μορφή. Η δεξαμενή κατασκευάστηκε μέσα σε πορώδη ασβεστολιθικό βράχο, ο οποίος είναι μαλακός και σπάει εύκολα. Για μεγαλύτερη στεγανότητα και στερεότητα τοποθετήθηκε στρώση από γωνιόλιθους και ακανόνιστες πέτρες πάνω στα τοιχώματα του μαλακού βράχου, ενώ ακολούθησε μια επιπλέον στρώση από μακρόστενα τούβλα με συνδετικό κονίαμα. Ο πυθμένας και η στενή εσωτερική πλευρά των τούβλων καλύφθηκαν με παχύ στρώμα κονιάματος από τριμμένο κεραμίδι, άμμο και ασβέστη. Η κάτω διάμετρος της δεξαμενής είναι 4,5μ., ενώ η διάμετρος στο πάνω τμήμα της, όπου λείπει η ενδιάμεση στρώση από γωνιόλιθους και τούβλα, είναι 6,5μ.
Η Δεξαμενή αυτή βοηθούσε στην υδροδότηση της πόλης με την περισυλλογή του βρόχινου νερού. Στο συμπέρασμα αυτό οδήγησαν τα αυλάκια – αγωγοί με κοιλότητες για φιλτράρισμα, που διατηρήθηκαν στις τρεις πλευρές της αυλής, καθώς και οι πηλοσωλήνες που αποκαλύφθηκαν στον ίδιο χώρο. Ο πυθμένας της Δεξαμενής έδωσε πλήθος ευρημάτων. Περισυλλέχτηκαν πολυάριθμες πήλινες υδρίες και οινοχόες, δύο χάλκινες οινοχόες και ένας χάλκινος καδίσκος, σκεύη που προφανώς χρησίμευαν για την άντληση του νερού. Τα νεότερα αγγεία χρονολογούνται στο 2ο αι. π.Χ. και δίνουν έτσι το «terminus antequem», δηλαδή το κατώτερο χρονολογικό όριο για τη χρήση της Δεξαμενής.
ΣΠΙΤΙ ΜΕ ΠΙΘΑΡΙΑ
Σε χαμηλότερα πλατώματα του λόφου της Μεγάλης Ράχης αποκαλύφθηκαν διάφορες ιδιωτικές κατοικίες και άλλα κτήρια, που δίνουν μια εικόνα για την ζωή των κατοίκων της Αρχαίας Αιανής. Καθώς όμως η προσφερόμενη έκταση πάνω στο λόφο είναι μικρή, έχουν παρατηρηθεί διαδοχικές οικοδομικές φάσεις με παλιότερους τοίχους που ξαναχρησιμοποιούνται ή με την πρόσθεση καινούριων πάνω στην επίχωση προγενέστερων σπιτιών. Οι οικίες χωρίζονται με μεσοτοιχίες και στενά δρομάκια, όπου κατέληγαν και οι αποχετευτικοί αγωγοί. Οι ιδιωτικές οικίες ήταν χτισμένες με αργολιθοδομή, διέθεταν δάπεδα από χώμα ή κατασκευασμένα με λάσπη και πετραδάκια. Κάποια από τα σπίτια διέθεταν κα εσωτερική διακόσμηση με ζωγραφιστά κονιάματα. Ακόμη και λείψανα ζωγραφιστών κεραμιδιών μαρτυρούν ιδιαίτερα επιμελημένες προσόψεις. Λόγω της κλίσης του εδάφους οι χώροι των σπιτιών κατανέμονταν σε διαφορετικά επίπεδα, σκάλες οδηγούσαν από το ένα επίπεδο στο άλλο, ενώ η πίσω πλευρά των δωματίων, σε ψηλότερο επίπεδο, διαμορφωνόταν σε υπόγειο. Ο συνήθης τύπος οικίας στην αρχαία Αιανή ήταν αυτός με μικρή αυλή, δωμάτια με εστίες, αποθηκευτικούς χώρους με πιθεώνες, εργαστήρια με λίθινους χειρόμυλους στις γωνίες. Κεραμικοί φούρνοι και υπολείμματα επεξεργασίας μετάλλων (σιδήρου, χαλκού και μολύβδου) έχουν επίσης εντοπιστεί σε διάφορα σημεία.
Ιδιαίτερα διδακτική είναι η επίσκεψη των οικοδομημάτων που αποκαλύφθηκαν στο μεγάλο, επίπεδο σχεδόν, χώρο πριν ανέβουμε στο κορυφαίο πλάτωμα με τη Δεξαμενή, ΒΔ του μεγάλου «Στωικού κτηρίου». Ενδιαφέρον παρουσιάζει η επισκέψιμη ιδιωτική οικία «Οικία με τα πιθάρια», που οφείλει το συμβατικό της όνομα στην παρουσία πιθαριών σε κάποια από τα δωμάτιά της. Έχουν παρατηρηθεί διάφορες οικιστικές φάσεις, μέσης και ύστερης ελληνιστικής περιόδου, ενώ σειρά μεγάλων λιθοπλίνθων, που χρησιμοποιήθηκε για δάπεδο της οικίας, παραπέμπει σε προγενέστερη μνημειακή κατασεκευή. Η οικία διέθετε στενούς τοίχους, κατασκευασμένους με αργολιθοδομή στο κάτω μέρος και πλιθιά στο πάνω, στους οποίους στηριζόταν ξύλινη ανωδομή. Στον αύλειο χώρο αποκαλύφθηκε αποχετευτικός αγωγός, καλυμμένος με λακωνικά κεραμίδια. Σε κάποια δωμάτια βρέθηκαν πιθάρια, ενώ αποκαλύφθηκε ορθογώνια εστία αλλά και επιπλέον δύο, πλαισιωμένες με πέτρες, κατασκευές.
ΣΠΙΤΙ ΜΕ ΣΚΑΛΕΣ
Από τις ιδιωτικές οικίες μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το «Σπίτι με τις σκάλες», ανασκαφική τομή σε πλάτωμα, στα νοτιοανατολικά της κορυφής του λόφου, το οποίο διαθέτει πρόσβαση στα υπόλοιπα πλατώματα του λόφου από μονοπάτια μετά το «Στωικό κτήριο» και την «Οικία των μεγάλων δόμων». Πρόκειται για μια οικία ορθογώνιας κάτοψης με μικρά και μεγάλα δωμάτια, ενώ στο μέσο της υπάρχει διάδρομος με σκαλοπάτια. Και το σπίτι αυτό λόγω της κλίσης του εδάφους είναι χτισμένο σε διαφορετικά επίπεδα, τα οποία επικοινωνούν μεταξύ τους με λίθινες σκάλες. Κάτω από τους βαθμιδωτούς διαδρόμους με τα λίθινα σκαλοπάτια αποκαλύφθηκε αποχετευτικός αγωγός, ο οποίος ξεκινά από το βορειότερο δωμάτιο της οικίας, εισχωρεί κάτω από τις σκάλες και καταλήγει στο χαμηλότερο επίπεδο, στην παρυφή του πλατώματος.
Σε χώρο που οδηγεί η πρώτη σκάλα βρέθηκαν in situ τρία πιθάρια και ορθογώνια εστία σε κεντρικό σημείο. Αποκαλύφθηκαν, επίσης, και άλλα ενδιαφέροντα κινητά ευρήματα όπως αμφορείς, μικρότερα πήλινα αγγεία, ειδώλια γυναικείων μορφών, ειδώλια της θεάς Κυβέλης αλλά και σιδερένια ξέστρα και χάλκινα νομίσματα. Ερμηνεύεται από την ανασκαφέα ως χώρος εργαστηριακός, χώρος αποθήκευσης αγαθών αλλά και άσκησης της οικιακής λατρείας.
Στο πλάτωμα όπου βρίσκεται η «Οικία με τις σκάλες» αποκαλύφθηκαν και άλλα σπίτια, τα οποία βρίσκονται κάτω από τους τεράστιους ξεκομμένους βράχους οι οποίοι ίσως να αποτέλεσαν την αιτία της καταστροφής και της ξαφνικής εγκατάλειψης του οικισμού.
ΣΤΩΙΚΟ ΚΤΗΡΙΟ
Ένα ακόμη σημαντικό κτήριο της αρχαίας Αιανής, δημόσιου χαρακτήρα και αυτό όπως της Δεξαμενής, ήρθε στο φως στο αμέσως κατώτερο πλάτωμα τα κορυφής του λόφου, προς τα ΒΑ. Έχουν σωθεί οι δύο πλευρές της στοάς, μήκους 25μ. και 20μ. αντίστοιχα, οι οποίες σχηματίζουν ένα Γ. Έχουν διατηρηθεί τα θεμέλια των δύο πλευρών, τα οποία είναι χτισμένα με μεγάλους δόμους. Παρά τη λιθολόγηση και αυτού του κτηρίου σε μεταγενέστερες εποχές, έχουν σωθεί πολλά αρχιτεκτονικά μέλη, δωρικά και ιωνικά κιονόκρανα, τμήματα αμφικιόνων και άλλα λίθινα μέλη ανωδομής, τα οποία κάνουν πιθανή την ύπαρξη πρώτου ορόφου. Πρόκειται, λοιπόν, για ένα μνημειώδες και μεγαλοπρεπές κτήριο, το οποίο βρισκόταν στην κορυφή του λόφου και το οποίο αποδεικνύει την ύπαρξη μνημειώδους αρχιτεκτονικής στις πρώιμες φάσεις των μακεδονικών βασιλείων, ιδιαίτερα στην Άνω Μακεδονία, όπου οι μελετητές μέχρι πριν από λίγα χρόνια θεωρούσαν τους αρχαίους κατοίκους της νομάδες. Τη χρήση μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών μαρτυρεί , ακόμη, η ύπαρξη πλούσιου στρώματος λατύπης (απολεπίσματα μαρμάρου) που βρέθηκε στο κτήριο και φανερώνει την τελική, κατά τόπο, επεξεργασία του μαρμάρου.
Οι δόμοι των δύο πλευρών του οικοδομήματος αποτελούν το στυλοβάτη, προφανώς μιας στοάς, πάνω στον οποίο πατούσαν οι κίονες. Το μεγαλύτερο πλάτος της μίας πλευράς με κατεύθυνση προς την κορυφή του λόφου ερμηνεύσαμε ως ράμπα για την ευκολότερη πρόσβαση στο κτήριο, καθώς το πλάτωμα που θεμελιώθηκε παρουσιάζει μεγάλη κλίση . Σε ανώτερο επίπεδο, πίσω από τον τοίχο της στοάς ανασκάφηκε μια σειρά από διπλά δωμάτια, δύο τουλάχιστον οικοδομικών φάσεων, οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασμένοι από αργολιθοδομή. Καθώς η επίχωση στο σημείο αυτό ήταν πολύ μικρή, χρησιμοποιήθηκε, με κατάλληλη επεξεργασία, ο φυσικός βράχος ως δάπεδο των δωματίων και θεμέλιο των τοίχων.
Ο εσωτερικός χώρος του κτηρίου, που καλύφθηκε με το στρώμα λατύπης και μεγάλες λίθινες πλάκες, κάλυψε προγενέστερα οικοδομήματα με αποθηκευτικούς χώρους, σύμφωνα με τα πιθάρια που βρέθηκαν εκεί. Ανατολικότερα αποκαλύφθηκαν δύο ελλειψοειδή κτίσματα, από τα οποία σώζεται η λίθινη κρηπίδα τους, ενώ σύμφωνα με την κεραμική χρονολογούνται στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού και στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου.
Παρά την ελλιπή και αποσπασματική διατήρηση του κτηρίου, σε συνδυασμό με τα λιγοστά κινητά ευρήματα που δεν προσφέρουν ιδιαίτερα στην αποσαφήνιση της χρήσης και στο χαρακτηρισμό του, τα αρχιτεκτονικά λείψανα φανερώνουν τη μνημειώδη μορφή του κτηρίου με όροφο, δωρική κιονοστοιχία στο ισόγειο και ιωνική στον όροφο. Όσον αφορά στη χρήση του κτηρίου δύο είναι οι πιθανές ερμηνείες: είτε πρόκειται για την οικία του ηγεμόνα της πόλης, η οποία διέθετε και διοικητικό χαρακτήρα, είτε πρόκειται για τη μνημειακή αγορά της αρχαίας Αιανής.